Αγαπητός Ξάνθης: Ένα βιβλίο για τον μετεωρισμό και την προσφυγιά (το παράδειγμα των Κρητικών της Ρόδου)

Rodiaki NewsRoom

Γράφει o Αγαπητός Ξάνθης*
Αρχιτέκτονας

Στην πρόσφατη παρουσία του βιβλίου της κας Ζέτας Παπανδρέου με τίτλο «Χώρος και Τραυματική Μνήμη-Ο προσφυγικός οικισμός των Τουρκοκρητικών της Ρόδου», Εκδόσεις: Κουκίδα, μπορεί ο καθένας να διακρίνει το πάντρεμα της αρχιτεκτονικής και της ιστορίας, του χώρου και της προσφυγιάς, του τόπου και της μειονότητας.

Με υπόδειγμα τη ζωή των Τουρκοκρητικών στη Ρόδο, η εξέλιξη του κοινωνικού προφίλ αλλά η ανάπτυξη του αντίστοιχου οικισμού στο νησί του Ήλιου, αποδίδει όλη εκείνη την μυσταγωγία συγκεκριμένων πληθυσμών που μετεωρίζουν.

Η λέξη «μετεωρισμός», τη συναντάμε πολλές φορές στο βιβλίο για να μπορεί να γίνει γνωστικό κτήμα στον αναγνώστη ώστε να μπορεί να διαβάσει το πόνημα πάνω σε μια θεωρητική βάση αρχών και αξίων.

Ουσιαστικά, ο μετεωρισμός είναι η ταλάντωση ανάμεσα σε διακρινόμενα μέρη. Στον μετεωρισμό, η εμπειρία της ασυνέχειας ταλαντεύεται μεταξύ της επιβεβαίωσης και της αναίρεσής της (σ.39).

Αυτή η κοινωνικοπολιτική παραδοχή μεταφέρεται έξυπνα στο πεδίο του οικισμού των Κρητικών μέσα από την ανάλυση του τόπου αλλά και του τοπίου, χωρίς να εγκαταλείπει την αισθητική (σ.191), αλλά και το βασικό κύτταρο της κοινωνίας που είναι η γειτονία (σσ. 22,37,101,210).

Το βιβλίο εμπνέει έναν αρχιτέκτονα, έναν κοινωνιολόγο να διαβάσει και να εντρυφήσει τα παράδοξα τού ανθρωπιστικού χώρου σε μια «χορευτική φιγούρα» με την περιθωριοποίηση.

Το οξύμωρο των Κρητικών είναι ότι ακόμη και σήμερα αποτελεί έναν οικισμό σε παρένθεση και παρουσιάζεται ως ένα αντιμνημείο (σ.209) λόγω της ιδιομορφίας του κοινωνικού τού προφίλ.

Ενώ οι Τουρκοκρητικοί νιώθουν μια μορφή περιχαράκωσης από τη δική τους νοοτροπία λόγω χαμηλού πνευματικού επιπέδου με στοιχεία χειραγώγησης, ταυτόχρονα όμως οι χριστιανοί Ροδίτες διαβεβαιώνουν την ύπαρξη εξαιρετικών σχέσεων με τους μουσουλμάνους κάτοικους του οικισμού (σ.202) ισορροπώντας σ’ ένα κοινωνικό εκκρεμές.

Αυτή η ομάδα κατοίκων που διέμεναν και διαμένουν στον οικισμό των Κρητικών είναι Τουρκοκρητικοί πρόσφυγες στο τέλους του 19ου αιώνα που μιλούν Ελληνικά, εντάσσονται όμως στην οθωμανική κοινότητα αλλά ταυτόχρονα ήταν οι «άλλοι» (σ. 73) για τους μόνιμους κατοίκους Οθωμανούς της Ρόδου αλλά και για τους ορθοδόξους Ροδίτες.

Αυτή τη μαγική ακροβασία, το μελέτημα την αναπτύσσει διεξοδικά από την ημέρα εγκατάστασης των πρώτων προσφύγων (1897), μέχρι και τις ήμερες μας. Η συγκεκριμένη περιοχή έχει μελετηθεί πολεοδομικά, αρχιτεκτονικά με πλήθος προτάσεων και σχεδίων, ακόμη και του τότε Γραφείου Δοξιάδη το 1970 περί ειδικού ρυθμιστικού σχεδίου για την αξιοποίησή της σε πρότυπη τουριστική εγκατάσταση (στο βιβλίο υπάρχει σχετικό παράρτημα).

Παρόλα αυτά, ο χώρος «μυρίζει» από ένα προσφυγικό διαρκείας τραύμα (σ.83), που μέχρι και σήμερα δεν έχει επουλωθεί.

Η εισηγητική αναφορά της συγγραφέως είναι αναλυτική και βασισμένη σε επιστημονικά και ερευνητικά δεδομένα που αφήνουν τη γεύση της ισχύος του κειμένου και την πειστικότητα των αναγραφόμενων.

Ο δε πρόλογος του καθηγητή αρχιτεκτονικής σχόλης του ΕΜΠ, κου Σταύρου Σταυρίδη, είναι μια πνευματώδης αφετηρία για την ακολουθία του περιεχόμενου. Μάλιστα, ο κ.καθηγητής στην τελευταία του αποστροφή, πάρα τη διαπίστωση των έντονων εγγενών προβλημάτων του οικισμού, αφήνει την ελπίδα της ανίχνευσης για το μέλλον στη βάση ενός μετέωρου παρόντος και ανασφαλούς παρελθόντος, για ένα οικισμό που μοιάζει μ’ ένα χωρικό υβρίδιο μιας συλλογικής κατοίκησης (σ.13).

Το βιβλίο είναι γεμάτο από συνεντεύξεις ατόμων που έζησαν στον «ιδιότυπο» αυτό οικισμό αλλά και από αρχιτεκτονικά σχέδια των μορφών των τυπικών ισόγειων κατοικιών, ως επίσης τον αποθνήσκοντα δημόσιο χώρο, παρασύροντας μαζί και τις δημόσιές του λειτουργίες (σχολείο και νεκροταφείο, κ.ά).

Στο επιμύθιο αυτού τού ενδιαφέροντος βιβλίου με κοινωνικοπολιτικό περιεχόμενο αλλά και με παραστάσεις στον πολύπλοκο συγκεκριμένο ειδικό χώρο που δέχεται πιέσεις από τη σύγχρονη αγορά (σσ.123,208), που ακόμη δείχνει την «άτυπη αντίστασή» του, οφείλεται να αναδιαμορφωθούν οι χρήσεις, χωρίς όμως να αλλοιωθούν τα στοιχεία της φυσιογνωμίας του (σ.208).

Επισημαίνεται ο σεβασμός στην κλίμακα του χώρου που χαράσσει το «πεδίο ηθικής πράξης» προσφέροντας την αντοχή του τόπου. Ο συγκεκριμένος οικισμός που βρίσκεται σε μια «υπόκωφη αδράνεια» αλλά και εκφράζει τον «τρίο χώρο» (σ.190) δείχνει τον δρόμο της χωρικής (επαν)εξέτασης με ένα εναλλακτικό τρόπο αποδίδοντας την αντανάκλαση, τον κατοπτρισμό, τη μηχανιστική ιστορική πραγματικότητα (σ.209).

Κλείνοντας, επιγράφεται η παραδοξότητα των Τουρκοκρητικών που εκφράζεται μ’ ένα είδος μετεωρισμού μιας διπλής μη ένταξης ακολουθώντας τη «μεικτή» θρησκευτικότητα, την κρητική γλώσσα και τη παράλληλη μίξη των μουσουλμανικών με τα χριστιανικά έθιμα σε μια συμπαγή διαφορετική κοινότητα προς τους «άλλους» του νησιού.

Η κατοίκηση του οικισμού οφείλει να ακολουθήσει τη σύγχρονη επιστήμη της πολιτιστικής γεωγραφίας που ορίζει την «παρατεταμένη εμπειρία» ως ένα τόπο που ενέχει τη συνεργατική φροντίδα ώστε το σπίτι να γίνει «αγαπημένο» και η γειτονία «ευχάριστη» (σ.210).

► Το παλίμψηστο αυτής της συνοικίας, μας κάνει να «χωθούμε» μέσα στο βιβλίο για να μπορέσουμε ν’ ανακαλύψουμε όλη αυτή τη «μαγεία» που συνοδεύει ένα τόπο μέσα στον τόπο, ένα οικισμό μέσα στο νησί των πολιτισμών και του ήλιου, ώστε να γίνουμε σοφότεροι για το δικό μας χθες, για να καλλιεργήσουμε το παρόν με πολιτισμό και σεβασμό προς την ετερότητα αλλά και για ν’ ανοίξουμε τα φτερά μας προς ένα μέλλον που μπορεί να καταλάβει τον μετεωρισμό, σ’ έναν κόσμο που αλλάζει συνεχώς χωρίς τα στερεότυπα των κλειστών-γκέτο κοινωνιών και των στενών σκέψεων.

Είμαστε μια κουκίδα στο διάβα του συλλογικού, του «κάτι» που δένει το χθες με το «ψηφιακό» αύριο. Ας προσέξουμε να μην ακυρώσουμε τη γραμμή της ανθρωπότητας, αυτή την αλυσίδα της εξέλιξης προς τα «πάνω» γιατί διαφορετικά το σκούρο γκρίζο «κάτω» είναι πολύ κοντά μας.

Το βιβλίο αυτό δείχνει ξάστερα την πυξίδα της ανάτασης, ας την ακολουθήσουμε με καρτερία και ευθύνη για να βρούμε τον επιδιωκόμενο προορισμό μας.
Καλοδιαβασμένο!

• Ο αρθρογράφος είναι αρχιτέκτονας, μεταδιδακτορικός υπότροφος του Πανεπιστημίου Αιγαίου, διδάσκων στο Τμήμα Μεσογειακών Σπουδών του Πανεπιστημίου Αιγαίου και του μεταπτυχιακού προγράμματος «Περιβαλλοντική Εκπαίδευση».