Δρ. Ιωάννης Βολονάκης| Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Ελλάδας: Σάλιξ η λευκή (Salix alba), κοινώς ιτέα, ιτιά

Rodiaki NewsRoom

Γράφει ο
Δρ. Ιωάννης Ηλ. Βολανάκης
Επίτιμος Έφορος Αρχαιοτήτων

Σάλιξ (Salix).
Πρόκειται για Γένoς δικοτυληδόνων φυτών, το οποίον ανήκει στην Οικογένεια των Σαλικιδών (Salicaceae). Το Γένος Σάλιξ (Salix) περιλαμβάνει περίπου τριακόσια (300) είδη, τα οποία απαντούν σε υγρές και τελματώδεις περιοχές της γης, ακόμη και της Αρκτικής, με εξαίρεση εκείνες της Αυστραλίας, της Νέας Ζηλανδίας και της Νεας Γουινέας. Στην Ελλάδα απαντούν ως αυτοφυή ένδεκα (11) είδη, γνωστά με την κοινή ονομασία ιτέα, ιτιά.

Πρόκειται για θάμνους ή δένδρα φυλλοβόλα, συνήθως όρθια και σπάνια έρποντα. Φέρουν στα κλαδιά αυτών μικρούς, συμπιεσμένους οφθαλμούς, που είναι τριχωτοί και περιβάλλονται από ένα λέπι. Τα φύλλα είναι ακέραια ή οδοντωτά, στενά, επιμήκη ή λογχοειδή, με παράφυλλα τοποθετημένα κατ΄ εναλλαγήν στον βλαστό.

Οι ιτιές είναι φυτά δίοικα, δηλαδή τα άνθη είναι τοποθετημένα σε διαφορετικά άτομα, μονογενή (άρρενα και θήλεα) και σχηματίζουν όρθιες ταξιανθίες, κυλινδρικές ή ωοειδείς, που ονομάζονται ίουλοι. Οι ιτιές ανθίζουν συνήθως κατά τους μήνες Μάρτιο-Απρίλιο.

Ο καρπός αυτών είναι κάψα, τα σπέρματα είναι μικρά ως προς το μέγεθος, με λευκές τρίχες, που ομοιάζουν με λοφίον. Από τα είδη εκείνα, τα οποία απαντούν ως αυτοφυή στην Ελλάδα, άλλα είναι δένδρα (ύψους περίπου 5,00-20,00 μ.) και άλλα θάμνοι ή δενδρύλια (ύψους περίπου 2,00-6,00 μ.) και τα οποία φυτρώνουν συνήθως στις όχθες ποταμών, λιμνών, ελών κλπ.

Οι ιτιές κατά κανόνα δεν έχουν πολλές εδαφολογικές ή άλλες απαιτήσεις. Πρόκειται για φυτά υγρόφιλα και φωτόφιλα. Αντέχουν τόσο στις χαμηλές, όσο και στις υψηλές θερμοκρασίες. Στην Ελλάδα απαντoύν κυρίως τα επόμενα είδη:

1) Σάλιξ η λευκή (Salix alba)
Πρόκειται για δένδρο (ύψους περίπου 15,00 μ.), με κορμό χονδρό, που φέρει φλοιό γκριζωπό, σκούρο, ρηγματώδη, ο οποίος συχνά εκλεπτίζεται. Φέρει πολλά κλαδιά, όρθια, λεπτά, ευλύγιστα, με φύλλα βραχύμισχα, λογχοειδή, μακρύαιχμα, ελαφρώς πριονωτά, μάλλον στενά, τριχωτά, αργυρόχρωμα στην κάτω αυτών επιφάνεια.

Το ξύλο αυτής χρησιμοποιείται στην ξυλογλυπτική, για την κατασκευή κιβωτίων και σπίρτων. Τα κάρβουνα του ξύλου αυτής είναι λευκού χρώματος και χρησιμοποιούνται για την παρασκευή πυρίτιδας.

Από το ξύλο του είδους Σάλιξ η λευκή, υποείδος κάλβα (Salix alba, var. calfa), κατασκευάζονται τα ρόπαλα του κρίκετ.
2) Σάλιξ η εύθραστος (Salix fragilis),
3) Σάλιξ η ποφυρά (Salix purpurea) και
4)Σάλιξ η τρίανδρος (Salix triandra)

Ξενικά είδη ιτιάς :

1)Σάλιξ η βαβυλωνιακή (Salix babylonica ή Salix sepulcralis), κοινώς κλαίουσα. Πρόκειται για ένα είδος ιτιάς, της οποίας το φύλλωμα γέρνει προς τα κάτω και ως εκ τούτου δικαιολογείται και η ονομασία αυτής «Ιτιά η κλαίουσα».

2)Σάλιξ η αιγεία (Salix pes-caprae). 3)Σάλιξ η ποώδης ή Σάλιξ η άλπειος (Salix alpensis). Αυτή αυτοφύεται στις κορυφές των Άλπεων και το ύψος της φθάνει μόλις σε λίγα εκατοστά.

Χρήσεις γενικά:
Οι ιτιές είναι δένδρα πολλαπλώς χρήσιμα στον άνθρωπο. Μεταξύ άλλων χρησιμοποιούνται για την αποξήρανση και εξυγίανση τελμάτων και γενικά ελωδών περιοχών, επειδή είναι φυτά υδρόφιλα και έχουν την ικανότητα να απορροφούν μεγάλες ποσότητες νερού. Επίσης, διαθέτουν πλούσιο ριζικό σύστημα και ως εκ τούτου έχουν την ικνότητα να στερεώνουν και να συγκρατούν το έδαφος.

Το ξύλο της ιτιάς, λευκό ή καστανέρυθρο ή ερυθρωπό, είναι μαλακό, ελαφρύ και ευκατέργαστο, ένεκα τούτου θεωρείται κατάλληλό για την ξυλογλυπτική και τη μικροτεχνία.

Επίσης, το ξύλο της ιτιάς χρησμοποιείται και στη χαρτοποιία. Από ορισμένα είδη ιτιάς, οι βλαστοί των οποίων τυγχάνει να είναι ευλύγιστοι, αυτοί χρησιμοποιούνται στην καλαθοπλεκτική, τέχνη, την οποίαν εχρησιμοποίησε ο άνθρωπος από την Προϊστορική Εποχή και συνεχίζει να χρησιμοποιεί μέχρι και σήμερα.

Χημικές και φαρμακευτικές ιδιότητες:
Ο φλοιός της ιτιάς (Salix) και κυρίως του είδους Σάλιξ η λευκή (Salix alba), είναι πολύ πλούσιος σε δεψικές ουσίες και ως εκ τούτου χρήσιμος στη βυρσοδεψία. Επίσης περιέχει μία ουσία πικρή, τονωτική και αντιπυρετική, τη σαλικίνη (Salicine), η οποία χρησιμοποιείται στη Φαρμακευτική.

Σημειωτέον, ότι τα περισσότερα φάρμακα αρχικά τουλάχιστον, είχαν φυτική προέλευση (ρίζες, φύλλα, άνθη, καρποί, κόμμι κ.λπ.) και εφευρέθησαν από τον άνθρωπο με την λογική, την παρατήρηση και την εμπειρία και με την πάροδο του χρόνου εξελίχθησαν και καθιερώθησαν από τη Φαρμακολογία. Αλλά και σήμερα βασικές φαρμακευτικές ουσίες προέρχονται από τα φυ

τά και τα διάφορα παράγωγα αυτών.
Αλλά και ευάριθμα άγρια ζώα, χρησιμοποιώντας το ένστικτο, με το οποίο τα επροίκισε η μητέρα φύση, ανεκάλυψαν τη φαρμακευτική και θεραπευτική δράση ορισμένων φυτών, τα οποία και εχρησιμοποίησαν ή και συνηθίζουν να χρησιμοποιούν μέχρι και σήμερα.

Μάλιστα πιστεύεται, ότι ορισμένα φυτά με φαρμακευτικές ιδιότητες ανεκαλύφθησαν αρχικά από τα άγρια ζώα και από αυτά τα έμαθε στη συνέχεια και ο άνθρωπος.
Αναφορές στην ιτέα ή ιτιά απαντούν από πολύ ενωρίς στην αρχαία γραμματεία. Ενδεικτικά παρατίθενται ορισμένες από αυτές, ήτοι :

Αρχαία Γραμματεία

Α) Παλαιά Διαθήκη
1) «Λήψεσθε …ιτέας και άγνου κλάδους» (Λευϊτ. 23, 40).
2) «Επί τον ποταμόν Βαβυλώνος,…επί ταις ιτέαις, εν μέσω αυτών…εκεί εκαθήσαμεν και εκλαύσαμεν, εν τω μνησθήναι ημάς της Σιών…» (Ψαλμ. 136 [137], 2).

3) «Ως ιτέα επί παραρρέον ύδωρ» (Ησαϊας 44, 4).
Β)΄Ομηρος
«Ως εξηράνθη πεδίον παν, καδ δ΄ άρα νεκρούς
κήεν. Ο δ΄ ες ποταμόν τρέψε φλόγα παμφανόωσαν.
Καίοντο πτελέας τε και ιτέαι ηδέ μυρίκαι». (Ομήρου, Ιλιάς Φ, 348-350).

Γ) Ηρόδοτος ο Αλικαρνασσεύς
«Το δε απάντων θώμα μέγιστόν μοι εστι των ταύτη μετά γε αυτήν την πόλιν, έρχομαι φράσων…επεάν γαρ τοίσι Αρμενίοισι τοίσι κατύπερθεν Ασσυρίων οικημένοισι νομέας ειτέης ταμόμενοι ποιήσωνται, περιτείνουσι τούτοισι διφθέρας στεγαστρίδας έξωθεν εδάφεος τρόπον, ούτε πρύμνην αποκρίνοντες, ούτε πρώρην συνάγοντες, αλλ΄ ασπίδος τρόπον κυκλοτερέα ποιήσαντες και καλάμης πλήσαντες παν το πλοίον τούτο απιείσι κατά τον ποταμόν φέρεσθαι, φορτίων πλήσαντες». (Ηροδότου, Ιστοριών Ι. 194).

Δ) Θεόφραστος ο Ερέσιος
«Πάρυδρον δε και η ιτέα και πολυειδές. Η μεν μέλαινα καλουμένη τω τον φλοιόν έχειν μέλανα και φοινικούν, η δε λευκή τω λευκόν. Καλλίους δε έχει τας ράβδους και χρησιμωτέρας εις το πλέκειν η μέλαινα, η δε λευκή καπυρωτέρας.

Έστι δε και της μελαίνης και της λευκής ένιον γένος μικρόν και ουκ έχον αύξησιν εις ύψος, ώσπερ και επ΄ άλλων τούτο δένδρων, οίον κέδρου, φοίνικος, καλούσι δ΄ οι περί Αρκαδίαν ουκ ιτέαν, αλλά ελίκην το δένδρον. Οίονται δε, ώσπερ ελέχθη και καρπόν έχειν αυτήν γόνιμον». (Θεόφραστος Περί φυτών ιστορίας, 13, 3, 7).

Ε) Διοσκουρίδης
«46 RV : Ίππουρις. Οι δε τριχομάχιον, οι δε ανάβασις, οι δε εφέδρανον, οι δε εφέδραν, οι δε ιτέα δένδρος, οι δε γλύννις, οι δε σχοινιόστροφον, Αιγύπτιοι φερφρεί, προφήται Κρόνου τρόφις, Ρωμαίοι εκυινάλις, οι δε σάλιξ εκυινάλις.

Φύεται εν τόποις εφύδροις και εν τάφροις. Καυλία κενά, υπέρυθρα, υποτραχέα, στερεά, γόνασι διειλημμένα εμπεφυκόσιν εις άλληλα, περί δε αυτά φύλλα σχοινώδη, λεπτά, πυκνά. Αύξεται δε εις ύψος αναβαίνουσα επί τα παρακείμενα στελέχη και κατακρέμαται περικεχυμένη κόμαις πολλαίς μελαίναις, καθάπερ ίππου ουρά, ρίζα ξυλώδης, σκληρά.

Στυπτική δε η πόα, όθεν ο χυλός αυτής αιμορραγίας ίστησι τας εκ μυκτήρων και δυσεντερίας ωφελεί πινόμενος μετ΄ οίνου. Κινεί δε ούρα. Τα δε φύλλα τραύματα έναιμα κολλά λεία επιπλαττόμενα, η δε ρίζα και η πόα βήττουσί τε και ορθοπνοικοίς και ρηγματίαις αρήγει. Ιστορείται δε και εντέρου διαίρεσιν και κύστεως διακοπήν και εντεροκήλην συνάγειν τα φύλλα πινόμενα συν ύδατι.

47. ΄Εστι δε και ετέρα ίππουρις, κόμας βραχυτέρας και λευκοτέρας και μαλακωτέρας έχουσα, ήτις και αυτή λεία συν όξει τραύματα ιάται». (Διοσκουρίδης, Περί ύλης ιατρικής ΙV, 46-47).

Λαϊκή Ιατρική
Πιστεύεται, ότι τα φύλλα της ιτιάς επιτιθέμενα σε εξωτερικά τραύματα, συντελούν στην επούλωση αυτών, όπως αναφέρει και ο Διοσκουρίδης.

Σημείωση:
Τα δημοσιευόμενα αυτά κείμενα πρωτίστως και κυρίως έχουν χαρακτήρα ενημερωτικό και παιδευτικό. Κανείς δεν πρέπει να πειραματίζεται με φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά, χωρίς τη συνεργασία Ιατρού και Φαρμακοποιού, διότι πολλά από αυτά είναι τοξικά και η χρήση αυτών μπορεί να αποβεί επικίνδυνη.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ :
Ι. Ηλ. Βολανάκης, Φαρμακευτικά και αρωματικά φυτά της Δωδεκανήσου, περιοδικό «ΔΩΔΕΚΑΝΗΣΙΑΚΑ ΧΡΟΝΙΚΑ», τ. ΚΔ΄ (Ρόδος 2010), σ. 712-749.
Εγκυκλοπαιδεία ΝΕΑ ΔΟΜΗ, τ. 12 (Αθήνα αν. χρ. εκδ.), σ. 206-207.
Ευ. Φραγκάκι, Η Δημώδης Ιατρική της Κρήτης (Αθήναι 1978).

Γ. Χριστόπουλος (Επιμέλεια), Εκδοτική Αθηνών (Αθήνα 1990), σ. 118-119.
Βotanica. Das Abc der Pflanzen. 10.000 Arten in Text und Bild (Koeln 1998), σ. 308.
R. Scheppelmann, Flora Graeca. Sibthorpiana, Volksausgabe, Edition Kentavros, (Hamburg 2017).